Rabit Batulla
|
N 61 (10993), 19 maj 2007 el
Sayra,
|
|
Tatarnıñ berençe tangosı Sara apa miña ostaz ide. Kulıma garmun algannan birle min anıñ köylären uynadım. Mäskäüdäge Tatar bakçasında (İzmail parkında) da, Vatanıbıznıñ törle şähärlärendä, tatar yaşläre cıela torgan uennarda da, avıldan-avılga gastrollärdä yörgän çaklarda da yaşlär gel: “Tege tansı köen uyna äle”, – dip, Sara apanıñ “Kötäm sine” tangosın sorıylar ide. Şulay itep, bez – yaşlär, üzebezneñ tangoga, tatarnıñ berençe tangosına, Sara Sadıykova köenä bii idek. Sin kaylarda yöriseñ ikän, Altınım, köläç yözle irkäm? Soñınnan, tora-bara Sara apanıñ üze belän tanışkaç kına min beldem: bu cır 1942 elda, yakın dustı sugışka kitep, xäbärsez yugalgaç, Sara apanıñ can sıkravınnan barlıkka kilgän moñ bulgan ikän. Xärbi sırxauxanälärdä yatkan yaralı
sugışçılar – urısı, tatarı, başkaları şuşı cırnı cırlap yuangannar. Äxmät Erikäy süzlärenä icat itelgän bu ülemsez cır xalkıbıznıñ muzıka sängate mäydanında altın häykällärneñ berse. “Qazan kiçläre”
1973 elda min “Öçäü yulga çıktık” isemle drama yazdım. Kamal teatrı anı kuyarga äzerlände. Rejisser Prazat İsänbät töp rollärne äle yaña gına Piterburgta yugarı uku yortı tämamlap kaytkan yaş akterlarga tapşırdı. Spektakl kuelıp betä yazganda da muzıka öleşe äle xäl itelmägän ide. Fonotekadagı yazmalarnı gına faydalanırga uylaştık. İxlas rolen başkaruçı ceget Şamil Bariev berkönne repetitsiyagä gitarasın alıp kilde. Tänäfestä Şamil gitarasınıñ kıllarına çiertep-çiertep, Sara apanıñ Xäsän Tufan şigırenä icat itelgän “Kazan kiçläre” isemle cırın işeteler-işetelmäs kenä köyli başladı. Kuela torgan bu pesa äle yaña gına diplom alıp, Kazannan rayonga kitärgä cıengan yaş ukıtuçılar, yaş jurnalistlar turında ide. Kazannı taşlap kitüe alarga bik tä sagışlı, läkin Vatan aldındagı burıç, vöcdan alarnı söekle başkaladan kitärgä öndi. Şamil salmak kına cırlıy: Ak bulıp, saf bulıp istä kalsın – Menä! – dip kıçkırdı Prazat aga. – Menä şuşı cır kiräk bezgä, şuşı muzıka spektaklneñ uvertyurası, leytmotivı bulırga tieş! Çınnan da bu olı ber tabış ide. Şulay itep, Sara Sadıykovanıñ cırı olı ber spektaklneñ muzıkasına äverelde. “Öçäü yulga çıktık” spektaklennän soñ tamaşaçılar uram buylap şuşı cırnı cırlap kaytalar ide. Yaşlär cıelgan cirdä härvakıt şuşı cırnı kümäkläp cırlıylar ide. Sara Sadıykovanıñ bu cırı barıbızga da urtak kuanıç alıp kilde. “Tuylar uzgaç, tunnar tuzgaç...” Şul uk elda min tagın ber pesa, kämit yazıp taşladım. Monısınıñ täkdire tegesenekenä karaganda katlaulırak bulıp çıktı. 1973 elnıñ közendä kuelıp betkän bu spektakl barı tik 1974 elnıñ yazında gına dönya kürde. “Tuylar”nı Küçmä teatr ike kullap kabul itte. Spektaklne kuyu eşe rejisser Räfkat Bikçäntäygä tapşırılganına min söenep betä almadım. Ul ike dä uylap tormastan, kämitkä muzıka yazunı Sara Sadıykovaga tapşırdı. Monısına da min söenep betä almadım. Pesanı ukıp çıguga uk Sara apa miña çıltırattı:
– Birsen Xoday, Sara apa, şulay bulsın, – didem. Rollär bülende. Rässam Petr Balandin eşkä totındı. Sara apa, böten eşen taşlap, komediyagä muzıka yazarga utırdı. Artistlar atlıgıp repetitsiyagä kilä, Räfkat aga cilkenep icat itä. Eşlär görläp bara. Şulay kuanışıp, därtsenep icat itkändä kultura ministrı urınbasarı Yunıs Äminev pesanı kuyarga röxsät birmi ikän, digän xäbär taraldı. Min ministrlıkka çaptım. – Pesañ kuelmayaçak! – dip karşıladı mine Yunıs Äminev. – Ni öçen? – Pesañ zägıyf, andıy pesa bulmıy, negramotnıy äsär ul sineñ. Cılarday bulıp teatrga kayttım. Sara apa, min, Bikçäntäy teatrınıñ baş rejisserı Ravil Tumaşev yanına kerdek. – Äyttem min sezgä, tupas süzlärne alırga kiräk, didem, – dide Ravil Tumaşev. – Minem üzemä dä andıy oyatsız süzlär oşamıy. – Anda bernindi dä oyatsız süz yuk, Ravil, enem, – dide Sara apa. – Niçek bulmasın, – dide baş rejisser. – Ä kolbasa-malbasa? – Kayan kilep “kolbasa” süze oyatsız bulsın? – “Malbasa”sı ni bula? Nindi malnı, kem, kayda basa? Süzgä min dä katnaşıp kittem: – Çäy-mäy, kägaz-mägaz, malay-şalay kebek kuşma süzlär genä bit alar. Yarıy, “kolbasa-malbasa”larnı sızıp attık, läkin barıber pesaga röxsät birelmäde. Artistlarnıñ küñele töşte, rejissernıñ ömete özelde, min tönnär bue yoklıy almıym: ni säbäp? Gönahsız ber kölke tamaşa gına, yugıysä. – Borınıgıznı töşermägez, – di Sara apa. – Spektakl barıber säxnägä çıgaçak. Kul kuşırıp utırmagız. Ber könne Tumaşev mine çakırtıp süz başladı: –Batulla, sin pesaña matur süzlär östä, sineñ Mäcnüneñ kaynanasınıñ fatirına yabışıp yatmasın, komsomol putevkası belän KamAZga – yaşlär tözeleşenä kitsen. Xökümätebez çakıruı belän kitsen! Şulay eşlädem dä: Mäcnüngä şundıy kızıl monolog yazdım, pesanı yañadan bastırdım da, ministrlıkka yögerdem. Ni gacäp, “yaña nösxäsen” ukıp ta tormastan, urınbasar minem belän kileşü tözede, kul kuydı, pesanı uynarga röxsät kägaze yazdı, akçasın da şunduk birdertte. Min añlamıy kaldım. İkençe könne ministrnı da, urınbasarın da urınnarınnan algannarı turında işettek. Kitär aldınnan yaxşılık eşläüläre bulgandır inde. Spektaklneñ premerası Kinotasma klubında buldı. Tamaşaçı yaña spektaklebezne därräü kabul itte. Spektakl, Sara apa yuragança, ozın gomerle buldı, ul ozak ellar säxnädän töşmiçä uynaldı. Süz iyarä süz çıkkaç, şunısın da yazıp uzıym inde. Sara apa mine 1995 elda Amerikaga da alıp bardı. Nyu-Yorknı da kürsätte. Vallahi, şulay buldı. Şuşı spektakldä Läylä rolen osta başkaruçı artistka Zöhrä Şakircanova 1995 elda Finlyandiyagä barıp, andagı tatar häväskär teatrında “Tuylar uzgaç”nı kuydı. Bu spektakl Finlyandiyaneñ başkalası Helsinkidäge iñ abruylı teatr säxnäsendä uynaldı häm yanä uñış kazandı. Amerikada yaşäüçe tatarlar cämgıyate bu teatrnı gastrolgä çakırdı. Şulay itep, Sara apa Sadıykova arkasında bezlärgä Amerikanı da kürergä nasıyp buldı. Kızganıç, märxümä Sara apa üze genä bezneñ belän bergä bulalmadı. Läkin anıñ ruxı, anıñ moñnarı Amerikadagı kardäşlärebez küñelendä dä kaldı. Sara apanıñ: – Min şundıy muzıka yazarmın, sineñ bu pesañ böten dönyanı äylänep çıgar, – digän süze färeştäneñ “amin” digän vakıtına turı kilgän ikän. Böten dönyanı uk bulmasa da, böten SSSRnı, Finländiyane, Amerikanı kürde, şöker.
1986 elda Küçmä teatrga (xäzerge Tinçurin teatrına) mine baş rejisser itep kuydılar. Bu eşkä Sara apanıñ şatlanganın kürsägez! Äyterseñ lä, anıñ üzen baş rejisser itkännär. Bez anıñ belän alga taba bergä icat itärgä, muzıkal komediyalär, muzıkal dramalar kuyarga tädbirlär kordık. Xätta “Büz ceget”ne yañartırga xıyallana idek. Kayçandır Sara Sadıykova isemle yaş talantnı dönyaga açkan bu äsär Sara apaga aeruça yakın ikänen härkem añlar ide. Bulaçak “Büz ceget”kä muzıkanı Sara xanım üze xäzerlärgä bulgan ide. Läkin bu xıyallarıbız tädbirlär kileş kenä kaldı. Tinçurin teatrı belän min Taşkentta gastroldä idem, xatınım Ruziya telefonnan Taşkentka kaygılı xäbär ireşterde: söeklebez Sara apa Sadıykova vafat bulgan.
Kaharmanlık Sara apa yanına kiläsemne min aldan uk telefonnan xäbär itä idem. Niçä tapkır gına kilsäm dä ul, kaderle kunak kötkändäy, öen yalt itep cıeştırgan, üze köyaz itep kiengän-yasangan, sizeler-sizelmäs bizängän bulır. Kayçan gına kilsäñ dä anıñ östälendä saf çıklı çäçäklär bäyläme torır. Kayçan gına kilsäñ dä anıñ östendä bäbäy itäkle ozın külmäk, başında ence kalfak bulır. Sabıy kız çagınnan uk kalfak tagıp, gomere bue, äcälenä çaklı kalfagıbıznı mägrur yörtkän batır xatın beräü genä bulgandır, ul – Sara Sadıykova. İskelek kaldıgı dip, kalfaklarnı, bäbäytäklärne çüplekkä çıgarıp atkan zamanda, yolalarıbıznı yandırganda, güzäl gadätlärebezne mıskıl itkän çorda millätebezneñ zatlı xanımnarı kebek kienep yörü batırlık ide. Aurupalaşırga, urıslaşırga, densezläşergä atlıgıp torganda, başına käläpüş kiep yörüçe tatarlar kalmaganda, Mäxmüt Xösäen beryalgızı käläpüşne kütärep aldı. Uramda gına tügel, kunakka barganda gına tügel, säxnägä çıkkanda da Mäxmüt aga käläpüşen mägrur yörtä ide, märxüm. Din korıp bette inde dip torganda maşinasına täsbix asıp yörüçelärneñ iñ berençese Säet aga Şäkür buldı. Din – ul xalık äfyunı, dip avız suı korıtkan densezlär, dährilär mäydan totkanda täsbixne din simvolı itep, böten uzgan-sütkän keşe kürsen dip, maşina közgesenä elep kuyu, täsbix tartıp yörü batırlık tügelmeni? Xäzer genä ul kalfak takkan xatınnar kübäyde, käläpüş kimägän ir zatı yuktır, maşinasına täsbix takmagan, “Möxämmäd, Allah” isemnäre belän şamaillär asmagan şofer yuktır. Xäzer barısı da kıyu. Ä menä “millät, tatar, din” kälimälären kıçkırıp äytergä dä kurkıtılgan däverdä kompozitor Sara apa Sadıykova, şagıyr Mäxmüt abıy Xösäen, Säet aga Şäkür kebek keşelärneñ dährilärne mägnävi köräşkä çakıruı ide ul kaharmanlık. Kaharmanlık bit ul şähärlär alu gına tügel, kaharmanlık bit ul keşe vatanına basıp kerep, şul xalıknı kıru gına tügel, kaharmanlık plannı arttırıp ütäü genä dä tügel. Bar Näkıy, Bakıy, Tufan kaharmanlıgı. Ber karaganda älläni ähämiyate bulmagan kaharmanlıklar da bar. Tik alarnı kürergä, añlıy häm añlata belergä genä kiräk. Bu şäxeslärneñ icatların gına tügel, änä şul kaharmanlıkların da bez bähalärgä burıçlıbız! Sara apa belän oçraşkan saen, min ul söylägännärne däftäremä törtkäli bara idem. Xäzer şul yazmalarımnı tärtipkä kiterep, matbugatka
tapşırmakçı bulamın. Bu yazmalarnı min şomartmadım, niçek yazılgan bulsa, şulay kaldırdım. Xätta vakıt ezleklege saklanmagan oçrakta da min alarnı tärtipkä salmadım. Sara apa tarafınnan niçek söylängän bulsa, şul tärtiptä yazdım. Tarix şulay kıtırşı
xakıykat kileş kala birsen, dip uyladım. Sara apanıñ söyläm räveşenä dä kaläm tıkmadım. Ul niçek söylägän, niçek cömlä korgan – barısı da şul kileş saklandı. Öyländän soñ sägat ber. İyul aenıñ iñ matur könnäreneñ berse. Şatlıklı, matur bu köngä yam östenä yam östäp, çalt ayaz havada yastık xätle genä ber bolıttan läysän yañgırı yava. Min Sara apa Sadıykova yanına baram. Töymägä bastım. Eçtän Sara apanıñ yaşelle-kükle tavışı işetelde: – İşek açık! Ker, Batulla canım!
Kayçandır “Tatar sandugaçı” digän isem yaulagan, bügen inde siksänne tutırıp kilüçe Sara xanımnıñ tavışı kıçkırıp söyläşkändä ara-tirä şulay “ätäçlänep” tä kitkäli. Sara apa yaşel külmäk kigän. Tüşenä altın ay takkan. Monda “Ay” mäsäläsen açıklap kitärgä kiräkter. “Ay” dip bez tulgan Aynı küz aldında totıp söyläşäbez. Läkin soñgı utız-kırık el eçendä telebezgä “yarımay” kälimäse ärsez räveştä kerep urnaştı. Andıy süz iske telebezdä bötenläy bulmagan. Urıslar tulgan Aynı “mesyats” di, yaña tugan Aynı “polumesyats” di. Menä kilmeşäk “Yarımay” kälimäse dä şunnan kilep çıktı. Yuksa, borın-borınnan, xätta äle bez sabıy çakta, bez üsmer vakıtta da äbi-babay “Yarımay” dip tügel, “Yaña Ay, Yaña tugan Ay” dip yaki “Hilal” dip söyläşä ide. “Hilalov, İlyalov” familiyase änä şul “Yaña tugan Ay” – “Hilal”dan kilep çıga da inde. Sara apanıñ tüşendäge altın Ay ike Hilaldan tora ide. Berse eçenä ikençesen kertep eşlängän ike yaña tugan Aynıñ altın cirlegenä almaz kıypılçıkları sibelgän, ike Hilal kuşılgan oçta borçak xätle diñgez encese urnaştırılgan ide. Keçe Hilal belän olı Hilal arasında buşlık, şul buşlıkta Sara apanıñ yaşel külmäge kürenä. Altın cirlektäge almazlar, iñ oçtagı tonık ence häm yaşel külmäk cirlege gacäep ber yaraşkanlık xasil itep, Sara apanıñ bolay da mölaem çähräsenä aksöyaklärgä genä xas zatlılık sirpep tora ide. Öy cıeştırılgan. Östäldäge matur kuvşinda köläç çäçäklär. Ällä bu çäçäklärne Sara apa irtük torıp bazardan alıp kaytkan, kaytkanda çäçäklär östenä läysän yañgır tamçıları tamganmı, ällä xucabikä üze çäçäklär östenä su börkegänme – çäçäklärneñ näfis kasälärendä çık tamçıları uynıy. Terekömeş kebek şul tamçılar çäçäklärgä saflık häm salkınça räxätlek birep tora sıman. Kaya karama jurnallar-jurnallar, ällä niçä törle gazetalar-gazetalar. Pianinonıñ kiştäçegenä kulyazma notalar söyalgän. Sara apa yaña gına eşennän aerılgan, axrısı. Çäy kuep yöri. Utırıştık. Min Sara apanıñ mäzäkçän keşe, cor telle ikänen yaxşı beläm. Älbättä, mine vakıygalar, mäzäklär, artist-yazuçılar belän bulgan tuzga yazmagan xällär kübräk kızıksındıra. Läkin Sara apanıñ bay tormış yulı uzganın belgängä kürä, anıñ üz avızınnan, kıskaça gına bulsa da barısın da yazıp kalasım kilä. – Sin sora, min söylärmen, – dide xucabikä. Kiñ mäglümatlı, mul kuägä iya şäxeslärgä aldan uk äzerlänep torunıñ hiç kiräge yuk. Nindi genä sorau birsäñ dä, alar cavapsız kalmas. Min beläm şundıy şäxeslärne: alarnıñ kuäse dä bar, icatı da mul, läkin kara-karşı äñgämädä alar yugalıp kala, söyläşergä süz tabalmıy integä. Söylägändä dä korı itep, kızıksız söylilär. Bulıp uzgan vakıygalardagı iñ möhim, ber karaşka vak sanalgan gayat ähämiyatle närsälärne totıp söyli almıylar. Gadättä, andıylar kayçandır üzläre maytargan eşlärne sanap çıgudan arı kitä almıy. Gomumi gıybarälär, gazeta tele belän korı “atçut” birälär. Sara apa yumart tabigatle şäxes. Ul üze turında da, başkalar turında da gacäep moñlı itep söyli, gıybrätle xällär belän rättän kölep tuymaslık kızık mäzäklär söyläü ostası da. Ul alarnı üze uylap çıgarmıy. Şahit bulganın gına söyli. Läkin keşeneñ igtibarın üzenä kadaklap söyli.
Saranıñ tuuı – Ätkäy Apas töbägeneñ Tutay avılı keşese. Kazanga küçep kilgän. Änkäem Bibigayşägä öylängän. Änkäyneñ ata-babası da Tutaynıkılar. Minem belän yökle çagında, inde soñgı aenda bula, ätkäy änkäyne apalarga kunakka alıp kitä. Mäcles görläp barganda änkäyne tulgak tota başlıy. (Sara apa kör tavış belän kölä). Bülmäçtä min dönyaga kiläm häm cırlauçılarga kuşılam. Kendekçe äbi olı yakka çıgıp ätkäydän söençe ala: Garif, kızıñ bar, biläü genä yuk, di. Ätkäy külmägen salıp birä. Şulay itep, mine ätkäem külmägenä törälär. Bezneñ üzebezneñ yortıbız Kirov uramı belän Çernışevskiy çatındagı egerme altınçı yort ide. Keçkenädän garmun uynadım min. Haman uynadım, xätta olıgaygaç ta garmun uynavımnı taşlamadım. Gadät professiyagä äverelde.
Tumaçıy apa “Tumaçı apa, Tumaçıy ciñgi” dip Kazan tatarları telendä tugannan tugan, ölkän kız kardäşkä äytälär. – Bu apabıznıñ da gıybrätle tarixı bar. Tumaçıy apa sabıy çakta çäçäktän döm sukır bulıp kala. Ügi anaga sukır kıznıñ ni kiräge digändäy, sukır Gıylmikamalnı Kazanga alıp kilep, asramaga birälär, şulay yöri torgaç, anı minem ätkäem Garif üzebezgä alıp kayta. Tärbiya itä. Tumaçıy apa sukır bulsa da, bar eşne cirenä citkezep üti torgan ide. Bala karıy, öy cıeştıra, xätta osta itep aşarga da peşerep tora ide. Tumaçıy apanıñ yatimlege dä sizelmi ide bezneñ öydä, ul üz keşe, üz apabız, ostazbikäbez ide. Ul gomere bue bezne karap üsterde, annan soñ, üze karap üstergän Raziya señlemneñ balaların da karap üsterde. Ozın gomerle buldı Tumaçıy apam. Tuksanga citkändä üz kulımda vafat buldı. Sara apa tınıp kaldı: ul Tumaçıy apasınıñ yözen küz aldına kiterergä tırışa ideme, anıñ tavışın kolagında canlandırmakçı buldımı, ällä Tumaçıy apası belän bulgan ber-ber sagışlı xatiräse yañardımı – yöze bik uyçan ide, küz töpläre yaşlände. Läkin bu moñsu xalät tiz uzdı; xucabikä därtle-şat tavış belän özelgän fikeren yalgap alıp kitte: – Tumaçıy apanıñ xätere şäp, ul bik küp cırlar, äkiyatlär, tabışmaklar belä. Yurgan astına kerep yatkaç, mogciza başlana. Tumaçıy apanıñ salmak-serle tavışı, ajdahalar, diyulär, ubırlı karçıklar, güzäl kızlarnıñ matur cırları
karañgıda canlana, tora-bara, yokımsırıy başlagaç, çınlap ta alar küzgä kürengän sıman toela ide. Ostazlar
– Min yaşli ük Fatıyx Ämirxan äsärlären, Sägıyt Sünçäläy şigırlären ukıp üskän kız. Annan soñ üzlären dä gel kürä idem, belä idem, yöreşä-aralaşa idek bez alar belän. Tukta-tukta... Min äle iñ başta Soltan Gabäşi belän tanıştım. Min anıñ xorına yöri idem. Cırlarga. Soltan abzıy Fatıyx Ämirxannar, Fätxi Burnaşlar belän tanıştırdı. Ätkäy alıp kaytkan kitaplar belän kiştälär tula ide. Tukay da bar anda, Därdmänd tä, Zahir Bigiçevneñ “Xädiçä”se dä bar anda... Urısça kitaplar da bar anda. Urısçanı da küp ukıy idem. Öy tulı muzıka koralları ide: garmundır, gromofondır, minem garmunga yabışkannı kürgäç, ätkäem pianino alıp birde... Beläseñme nässä, Batullacan... Sara apa “beläseñme närsä” gıybaräsen tiz söylägändä “beläseñme nässä” şäkelendä äytä. – Beläseñme nässä, Batullacan, sabıynı anı moxit tärbiyali. Äylänä-tirä formalaştıra. Oyasında ni bulsa, oçkanda şul bulır. Şul kitaplar, muzıka koralları, garmunnar, kubızlar, Tumaçıy apamnıñ äkiyatläre mine sängatkä, säxnägä
etärgänder. Bügenge balanıñ öendä – arakıdan buşagan şeşälär, yuılmagan tabak-savıt. Kayan kilsen miherban, kayan kilsen zävık? Änkäy mine teatrlarga alıp bara, şärık klubına, Mädäniyat yortına yörtä. Ätkäy belän änkäy mine mäşhür Fatıyma Aitova
mäktäbenä birä. Ho-o, ul gimnaziya bügenge universitetıña tora. Fännär, tellär, dinnän başka anda näfislek däresläre dä kerä ide. Ho-o, andagı mögallimnärebezneñ isemnären genä atasam da şakkatarsıñ, Batullacan: Sorbonnanı tämamlagan matematika
mögalimäse Şakulova, ul Kasıym xannarı näselennän. Ädäbiyat ukıtuçısı Rokıya Möştärieva, Märyam Möştärievalar, tarixtan – Gaziz Gobäydullin. Utız sigezençe elda anı törmädä atıp üterdelär... “Büz ceget” – Min inde ul vakıtta pedtexnikumda ukıym. Fatıyma xanım Aitova kebek mögallimä bulam, annarı kızlar mäktäbe açam, dip xıyallanam. Pedtexnikum başında İsxak Kazakovlar, Nasix Möxetdinovlar, ataklı Korbangalievlär tora. Soltan Gabäşi xor oeştırdı. Min şul xorga cırlarga yöri başladım. Fätxi Burnaş gel texnikumda ide. Ul Ekaterinskaya (Tukay) uramında gına, Xösäenovlar yortında tora ide. Min teatrga gaşıyk idem. Teatrga gına tügel, teatrıbızda mäxäbbät kaharmannarın uynap dan kazangan Gaziz Aydarskiyga da gaşıyk. Min ällä Aydarskiyga, ällä teatrga gaşıyk buldım, anısın äle añlap beterä almıy idem. Bervakıt pedtexnikumda ıgı-zıgı kuptı: açlar faydasına spektakl kuyarga yöri başladılar. Bu eşneñ başında Kasıym Şamil ide. Uynauçılar – pedtexnikum şäkertläre. Kormaşinıñ “Büz ceget” isemle pesasın kuya da başladık. Miña xan kızı Säxipcamal rolen birdelär. Xan rolen Abdulla Uralskiy uynadı. Şuşı spektaklebez gayat zur uñış kazandı. Spektaklne karauçı ataklılar arasında Gaziz Aydarskiy da bar ide. Aydarskiy miñamı, uenımamı gaşıyk bulgan, anısın da añlamıy idem äle. Läkin şul könnän soñ Gaziz Aydarskiy mine yauçılap, atam şikelle agam Räximcan yanına eş kilä başladı. “Büz ceget” tatar dönyasın şaulattı. Nasix Möxetdinovlar, Fätxi Burnaşlar, Gabäşilär, cämägatçelek beravızdan: – Bolarnı ukıtuçı itmäskä, artist yasarga bolardan, Mäskäügä ukırga cibärergä kiräk, – dip kütärep aldılar. Xäkimä Çamaeva, Gölsem Söläymanova belän mine Mäskäügä konservatoriyagä cibärergä buldılar. Aydarskiyga kiyaügä çıgu üzennän üze bilgesez vakıtka çigerelde. Xäkimä belän bez Mäskäügä kitep bardık. Gölsem nişläpter barmadı. Bezne konservatoriyadä yaxşı karşıladılar. ayga un sum stipendiya bilgelädelär. Bez açlı-tuklı yaşärgä dä razıy idek.
Sängat bimazaları – Xäkimä Çamaevanıñ tavışı kör, ul ukuda alda bara. Minem tavış anıkı belän çagıştırganda zägıyf, köçsez kebek ide, beläseñme nässä, yomşak ide minem tavış. Döresen genä äytkändä, ostazlarıbız ikebezne dä tigez kürsä dä, Xäkimägä igtibarlırak ide kebek. Bälkem bu miña şulay toelgan gınadır. Ämma min nastırnıy idem. Tavış künegüläre yasarga totındım. Kön dimi, tön dimi, gammalar, künegülär cırlıym, tavışımnı köylim, sulışımnı rätlim. Bülmädägelär ısıldıy, sügä, däres xäzerlärgä irek birmiseñ, yoklatmıysıñ, dilär. Şunnan arı sun min podvalga töşep xäzerlänä başladım. Kırım tatarı Särvär Ceterine dä bülmädäşläre kuıp çıgargan, bez ikäü kön saen, kiç saen podvalda. Ul skripkasın çieldata, min gamma miyaulıym.
Fäxrelislam Agiev – Beläseñme nässä, Batucan! Min üz gomeremdä bik küp yaxşı keşelär belän oçraştım, duslaştım, alarga xezmättäş buldım. Fäxrelislam Agiev isemle ber şäp keşe bar ide. Başta min Aitov gimnaziyasendä Fäxrelislam Agievta ukıdım...
Fäxrelislam abzıy bik çibär ide. Gacäep interesnıy keşe ide ul. Beleme turında gına äytmimen, belemle keşelär ul zamanda bik küp ide. Anıñ üzen totışı, kieneşe mine soklandıra ide. Fäxrelislam Agiev Evropa belän tatarlıknı berläştergän kıyafättä ide.
Yaxşı tegeleşle kostyum, ap-ak yaka, galstuk, ozın, matur, dulkınlı çäç... Şul küperep torgan çäç östennän käläpüş kigän... Käläpüş kimägändä anı frantsuzskiy ber dendi dip uylarga mömkin. Mıeklar kalın, kue, kättä itep oçları beraz böterep kuelgan.
Fäxrelislam “Ak yul” jurnalınıñ xucası ide. Balalar öçen bik küp yaza ide ul. Fäxrelislam abzıy soñınnan gailäse belän Mäskäügä küçep kilde. Min ukıganda bik nık yardäm itte, märxüm. Avır tufragı ciñel bulsın! Alar mine üz balaları kebek itep, aşatıp,
eçertep, künegülär öçen fortepyanoların minem karamakka birälär ide. Alar Mäskäüdä Bolşaya Tatarskaya uramındagı yortta tora ide. Agievnıñ xatını Gafur Koläxmätneñ señlese Sufiya apa ide. Andıy güzäl gailälär siräk bula torgandır ul. Fäxrelislam
äfände yaña oeştırılgan “Eşçe” teatrınıñ direktorı bulıp kitte. Mäkärim Mähdi, Gaziz Aydarskiy, Karamışevlar Sovnarkomnıñ kararı belän Mäskäüdä “Eşçe” isemle tatar teatrı açıp cibärdelär. Fäxrelislam Agiev bik tä mul talantlı keşe ide. Yazuçı da,
mögallim dä, oeştıruçı da... Nindi şäxeslärne xarap ittelär. Fäxrelislam Agiev 1938 elda törmädä üterelde. * * *
Sara apa süzen özmiçä genä çäy yasıy. Min kaynatma belän çäy eçä başlıym. Sara apa üze şakmaklı şikärne teşe belän kitep ala da, şatır-şotır kiterep çäy eçä. Tämläp eçä. Minem äbiem Mägsümä karçık ta näk şulay şakmaklı şikärne
keterdätep çäy eçärgä yarata ide. Siksängä citep kilgändä dä Sara apa teşläreneñ nıklıgına soklanıp utırdım. Gazizem Gazizneñ üz familiyase Aydarskiy tügel, ul Zelenodolskiy yagınıñ Aydar avılı keşese, säxnä kuşamatın ul atasınıñ tugan avılı isemennän algan... Zur artist, talantlı rejisser ide ul Gaziz Aydarskiy digän şäxes. Mäskäü bezne bergä kuştı... Ul minem öçen gaziz, anıñ öçen min gaziz idem. Min aña Gazizem yaki Azik dip däşäm, ul miña Saruşım di torgan ide. “Saruşım-Sandugaçım” ide minem ul kuşkan nazlı isemnärem. Menä şuşı bäxetle nikaxtan 1925 elda Älfiyabez dönyaga kilde. Mine alga taba ukırga dip Opernıy studiyadä kaldırdılar. Avır ellar başlandı. Bala yaş, stipendiya bik az. Gazizem avırıp kitte: açlı-tuklı tormış başlandı. İñ olı xäsrät Gazizneñ tuberkulez belän avırıp egıluı buldı. Avıru keşe yanınnan kitmäskä kiräk, balanı kararga kiräk, ukuga çabarga kiräk, darular tabarga kiräk, daru öçen akça kiräk. Duslarıbız Gaziz Aydarskiynı kurortka-sanatoriyga dävalanırga ozatırga dip, anıñ faydasına kontsert kuydılar. Şulay itep, Gazizne Kırımga ozattık. Vraçlardan da ömetle süz yuk. Ozak ellar ul şulay ber Kırımga, ber Kazanga kaytıp yöri torgaç, Mäskäüdä sırxauxanädä can tarttı. Gastrolgä çıksam, balanı kuyar urın yuk, Gazizem anda avırıp yata Yaltada, anda çabam, monda yögeräm. Ukunı tämam itäsem bar... Uf... 1933 elda Gaziz Aydarskiy ülde, Azigım... Üzeneñ vasıyate buença anıñ gäüdäsen krematoriyda yandırdılar. Musa Cälilgä, Fäxri Äxtämovka, Väliev-Sulvaga ul üz tele belän äytep kaldırgan... Cirläü eşlären şular başkardı. Şundıy xälgä kilep cittem balam belän: ikeşär-öçär kön aşamagan çaklar eş bula ide. Min üzem tüzäm, aç balama karap bägırem özelä. Läkin Älfiya ul sabıydan uk batır buldı. Su eçep yatıp tora, läkin cılamıy, aşıysım kilä, dip bolay da özek bägıremne özmi, ul añlıy ide mine. Ul bar yaklap ta atasına oxşagan ide: salmak-sabır, tüzem, keşe xälen añlauçan. Şunıñ östenä un el eşläp kilgän teatrıbıznı da yabıp kuydılar. Balamnı aşatır öçen kiemnäremne sata başladım. İñ kaderle kiemnäremne: Galiyabanunıñ külmäklären, çulpıların. Alar tiz genä betä dä kitä. Tagın aç kalabız. Altı yaşlek aç kızıma “lektsiya” ukıym: – Kızım, min taşçı bulıp eşkä kerä almıym bit inde, – dim. Älfiya añlıy, däşmi, su yota da, kırın yata, biçara. Särvär Ceteri Bezneñ belän bergä konservatoriyadä Kırım tatar cegete Särvär Ceteri ukıy ide. Soklandırgıç çibär ceget. Zur kara küzle, buylı artist ide. İke täülek avızga ber valçık rizık kapmıyça utırganda bülmäbezgä şul Särvär Ceteri kilep kerde: – Nigä bik küñelsez utırasız? – di bu. – Küñelsez tügel bez, – dim, – kızık ta tügel. Şulçak Älfiya äytte dä saldı: – Särvär abıy, bez ike kön aşamagan, – dide. Särvärneñ bolay da zur küzläre tagın da kiñräk açıldı. Ul ber süz äytmiçä çıktı da kitte. Ozak ta uzmagandır, yanä kaytıp ta kerde bu. Sumkasına küp itep rizık töyagän: may, peçene, kümäçlär. Älfiya kinände rizıkka. Läkin minem
tamagımnan aş uzmıy. Tamagıma äçe küz yaşläre kilep tıgılgan. Yatimlek tä, aç balanıñ yotlıgıp aşap utırganı da, kimsenü, meskenlek xisläre tudıra ide. Bu küz yaşläre Särvärgä räxmät xislärennän dä şulay mul bulgandır. Särvär çıgıp kitkänçe genä
tıelıp tordım. Särvär dä, minem xälemne añladı bulsa kiräk, tiz genä çıgıp kitte. İşek yabıluga min küz yaşläremä irek kuydım. Räxätlänep cıladım. Xäsrät östenä xäsrät Azigım vafatınnan soñ ozak ta uzmadı, min Mäskäüdä çakta änkäem Bibigayşä dönyadan kitte. Kıen vakıtlar ide, İspaniyadä sugış bara. Xalık şunda kitä. Monda İspaniya yatimnäre öçen kontsertlar kuyabız. Al yuk, yal yuk – gel gastroldä, gel kontsertlarda. Änkäemne cirlärgä dä kaytıp ölgerä almadım. Gazizem-Azigımnıñ ülemennän äle aynıp ta citmägän köe bu kaygı östemä işelep töşte. Min sına yazdım. Şunda duslarım, Musa Cälil mine yuatırga tırışalar, studiyaneñ direktorı alar üteneçe belän mine çakırtıp aldı da, öç yöz sum akça birde. Kaygıñnı taratıp kayt dip, mine Kazanga kaytarıp cibärdelär. Bu bik tä kiräkle säyaxät buldı. Min İsmägıyl Hilalov belän Urta Aziya buylap bik küp cırlap yördem. Uñış kazandım. Mine inde ällä kayçannan birle Tatar Sandugaçı dip yörtälär ide. Şul şatlıklar, beraz kergän akçası minem ruxımnı kütärde, kaygılarımnı onıttırdı. Nihayat, bez opera studiyasen tämamlap, Kazanga kaytıp töştek. (Sara Sadıykova Tatar operasınıñ berençe könnärennän ük, “Saniya”sennän alıp töp partiyalärne başkara. Här yaña operada da dip käyterlek, ul mäxäbbät güzällären uynıy. Dan kazana, anıñ tormışı rätlänä. Sara apa, kaygılarnı ciñep,
“Tatar Sandugaçı” bularak, şöhrätneñ türenä menä). Älfiya – Beläseñme nässä, Batullacan! Sin üzeñ artist, añlıysıñdır, artislarnıñ balaları cäyge gastrollärdä genä ata-anası yanında bula ala. Kış köne, balaga mäktäp ellarında iñ kiräk çakta, artist öydä siräk bula. Kalgan barlık aylarda da bez gastroldä idek. Bala minem anam yanında, äbise yanında kala. Äbisen ul “änkäy” dip üste, mine “ännä-apa” dip yöri ide. Bala üz anasınnan çitläşä, ozak kürmi torsa. Äbise alıp kalalmaganda başka gailädä, tanışlar, duslar yanında kala. Can özgälänä, berni eşlär xäl yuk. Artistnıñ täkdire şundıy. Törle yazmışlar artist balalarında. Ata-ana kontrole bulmagaç, ukuın taşlagannarı da, bozık yulga kitkännäre dä bulgaladı. Şöker, minem Älfiyam kıek yulga basmadı. Ufada buldı bu xäl. Kımızga dip bargan idek. Yanäse, kızım Älfiya belän yal itäm. Kaya ul yal! Gaziz Älmäxämmätova mine Beloretskiy kalasına öç kontsert kuyarga alıp kitte. Barmıyça da yaramıy. Gailämne kararga kiräk, akça kiräk. Älfiyane yul gazapları – gür gazaplarınnan kotkarıp, dustıbız, yazuçı Täxfät gailäsendä kaldırıp, kittem gastrolgä. Min kitkäç, Älfiya balet mäktäbenä kerep kuygan. Tugız yaşlek kızım Peterburga kitärgä tieş bulıp çıktı. Üzem – Mäskäügä, kızım Peterburga kitte. Tagın ozakka aerılıştık. Çınlıkta Älfiya il östendä üste. Şulay da, niçek kenä bulmasın, min elga ike tapkır kızımnı kürergä tırışa idem. Şunnan arı sun sugış başlandı. Balet mäktäben Uralga küçerdelär. Kızım belän küreşülär tagın caysızlandı. Älfiya ul Sovet obùejitiese balası. Bu anıñ xolkında da çagıla. Ul sabır, läkin kırıs. Ul möstäkıyl yaşi belä. Däşmi, däşsä – özä. Ul balet mäktäben bik uñışlı tämamlap, artistka bulıp kitte. Bue, töse, talantı bar ide anıñ. Ul
ozak ellar baletta biede dä, pensiyagä kitte. Annan arı sun ul biyu ukıtuçısı buldı. Teatr Qazanında kaynau Min kiläsen belep (kiläsemne telefonnan xäbär itkän idem), Sara apa tışkı işegen beraz açıp kuygan, üze kuxnädä bugay, çäynek şaltırıy, xucabikä ozın, moñlı, borıngı ber cır şıñşıy ide. Min, tavış birmäençä, anıñ moñlanganın tıñlap, işek katında toram. Bik borıngı köygä moñlana Sara apa: Kazan kalaları kürener mikän,
– İşek açık! Uz, Batullacan! – dip kıçkırdı Sara apa. Çäy tabını äzer. Caylaştık. – Beläseñme nässä, – dide Sara apa. – Min sineñ belän söyläşkän saen üz xäyatemne yañabaştan yaşäp çıgam kebek. Uylıym min: “Sara, sin bäxetleme soñ, ällä sin yaşli tol kalgan bäxetsez, çarasız ber xatınmı?” – dim üzemä. Min tögäl cavapnı taptım: min cırçı bularak bik bäxetle buldım. Kompozitor bularak ta min bäxetle. Xalık mine belä, xalık minem cırlarımnı cırlıy. Şul tügelmeni ul bäxet? Alaysa, sin menä miña äytep bir, bäxet nindi bula? Döres, min kıenlıklar, bäxetsezleklärne küp kürdem. Gaziz Aydarskiynı yugaltu da, änkäemneñ üleme dä, söekle enemneñ vafatı da – barısı da kaygı. Olı kaygı. Läkin alarnıñ barısı da tabigıy kilgän kaygılar. Kaysısın çir alıp kitte, kaysısı kartaep ülde, digändäy. Ä menä icat keşesen icattan mäxrüm itsälär, menä monısı inde olı faciga. Anısın da kürdek, kürdek. Läkin min şul kimsetülärne dä, tıyularnı da kiçtem, isän-sau kiçtem. Ömetsezlek keşene aşıy. Ä min bervakıtta da ömetemne özmädem. Kazan kalası taş kala, Teatrdan kusalar, başka eşkä totındım. Cırdan kusalar, köy çıgara başladım. Zinnät İbätoviç Moratov isemle keşe Obkomnıñ berençe sekretare ide ul vakıtta. Min eşsez yörim. Kittem Moratovka, ul Kamal teatrına çıltırattı. Teatrnıñ baş rejisserı Gabdulla Yosıpov mine kontsertmeystr itep eşkä aldı, Xodanıñ räxmäte töşkere. Şunıñ östenä ikençe ber vazifa da birdelär: mine teatrnıñ muzıka bülege mödire ittelär. Eşsez yörgändä bolar da yuanıç ide, älbättä. Läkin cırçı bularak ta, kompozitor bularak ta mine säxnägä çıgarmıylar. İñ räncetkäne şul buldı. Tatar operasınıñ görlägän çakları bar ide anıñ, Batullacan. Bez anı da kürdek. Läkin teatr tiräsendä ıgızıgılar başlandı, astırtın eş yörtüçelär kübäyde. Opera teatrınıñ däräcäse tübän tägäri başladı. Anısın da kürdek. Olı kontsertlarga, bäyrämnärgä Sara Sadıykovanı katnaştırmıylar. İñ kimsetkäne şul buldı. Sara apañ yalgız çaklarında üksep cılamagan dip uylıysıñmı? Sara apa ul gel şat, ul härvakıt şayan, ul kaygıra belmi, dip uylıysıñmı? Şayan bulmıy kaya barasıñ! Şul çayalıgım kotkargandır da mine. Teatrda eşem dä bar, läkin min rizasız, kanägatsez. Pravitelstvennıy kontsert kuyalar. Min yuk. Kittem säxnä artınnan gına bulsa da karap torıym äle, dip. Märyam Raxmankulova yanına kilgän idem. Märyam äytä:
– Uynavın min uynarmın da, min bit säxnägä çıgarlık itep kienmägän, – didem. Galiya Kaybitskaya grim bülmäsennän üzeneñ matur külmägen alıp çıktı: – Sara, menä siña bu taman gına, ki! – dide. Min kiendem. Kaybitskaya belän bezneñ gäüdä ber. Märyam säxnägä çıgıp, nindider ber cır cırladı. Xalık sıek kına kul çaptı. Şunnan arı sun, iglan ittelär: – Sara Sadıykova muzıkası, Äxmät Erikäy süzläre: “Sagınu”! Royal partiyasen alıp bara – avtor – Sara Sadıykova! Xalık du kilep kul çabarga totındı. Min säxnägä çıktım. İrtä torsam, kiçen yatsam, Xalık alkışlıy-alkışlıy. Min rampaga yakınrak barıp, xökümät keşeläre kürsen diebräk, baş iyam. Du kilde xalık. İkençe bülektä Zahid Xäbibullin äytä: – Sara xanım, sin “Gazizkäy”ne miña akkompanirovat it äle, zinhar, – di. Riza buldım. Cırçı bularak min programmada yuk idem. Ul könne min Gay Tahirovka da uynadım. Ul min uynaganga biede. Akkompaniatorlar avıru säbäple säxnägä çıktım häm kompozitor bularak zur uñış kazandım. – İşektän kusalar, bu Sara täräzädän kerä, – didelär. Läkin Saranı kıersıtu tuktamadı. “Mäxäbbät cırı”, “Onıta almasam, nişlärmen?” muzıkal komediyaläremne Näcip abzagız Cihanov radio fondına yazdırttırmadı... Xätta mine 1957 elgı Mäskäüdäge tatar sängate dekadasına da almadılar.
Äyterseñ lä, Sara Sadıykovanıñ tatar sängatenä katnaşı yuk. Äyterseñ, ul Tatar operasınıñ çişmä başında tormagan. Bu miña sugu tügel ide, Batulla canım, xalıkka sugu ide. Tılsımlı orden Sugışka kadär Riza İşmorat belän Taci Gıyzzät Mäskäügä baralar. Ber kunakxanägä kilälär bolar – urın yuk. İkençesenä baralar bolar – urın yuk. Şulay yöri torgaç, ike dramaturg arıp betä. Uramda yaki vokzalda kunıp bulmıy bit inde dip, Taci Gıyzzät tüşenä tagılgan “Poçet bilgese” ordenın kürsätä töşep, administratorga: – Direktorıgız kem äle sezneñ? Çakırıgız äle anı monda, – di. Taci Gıyzzätneñ kırıs tavışı administratorga yaxşı uk täesir itä. Ul: – Gafu itegez, sez kem bulasız, iptäş? – dip sorıy. – Ordenlı yazuçı bulamın min! – di Gıyzzät. Administrator bolarga tiz genä ike urınlı bülmä tabıp birä. Cılı, yaktı, kaynar sulı bülmägä kerep urnaşıp algaç, İşmorat: – Ällä kayçan äytäseñ kalgan şul tuñ küçängä ordenıñ turında, – di. – Başka vakıtta sin şulay itä torgan bul... – Yuk, yaramıy, Riza, – di Taci Gıyzzät. – Kabat mondıy xäldä kalırga turı kilmäsen! (Sara apa monı 1983 elnıñ 3 iyulendä söyläde).
Kipiçük 1931 el. Troitskiyga Moxtar Mutin, Gıyläc Kazanskiy belän gastrolgä kittek. Et tipkesendä yöribez inde. Karşılauçı yuk. Kunar urın yuk. Gostinitsalar kıybat. Tülärgä akça yuk. “Kalxuz yortı”nda cäbäxäer genä ber bülmä taptık. Çeben taplap betergän ber kuvşin, ber katkan stakan östäldä tora. Bezne karşı alırga, kunarga urnaştırırga tieşle keşelär Kustanayga kitkän bulıp çıktı. İrlär çäy eçärgä ezlänä başladı. Şulay aptırap yörgändä, cıeştıruçı tatar xatını äytä: – Ana, asta, bakta, kipiçük bar! – di. – Şunı şopırıgız! Gıyläc Kazanskiy zapaslı yöri torgan keşe. Anıñ çäe dä, şikäre dä bula. Ber kön şulay yatabız, ike kön: Gıyläcneñ zapası bette. Kipiçük şopırabız. İrtä kipiçük, öylägä kipiçük, axşamga kipiçük. Moxtar Mutin, alıp xätle keşe, aşamıyça toralmıy. Ul sukrana, zarlana. Şunnan äytep kuya bu: – Kipiçük belän Otellonı uynar ide böten Evropa! Şunnan bez bu “Kalxuzçılar yortı”n “Otel Kipiçük” dip yörtä başladık. (Sara apa monı 1983 elnıñ 3 iyulendä söyläde). Kurkınıç köy 1932 elda buldı bu xäl. Ufada kontsertlarıbız bik uñışlı uzdı. Görläp uzdı. Uç tutırıp akça aldık. Sitdıyk Aydarov, Gay Tahirov häm Salix Säydäşev Abdul isemle ber avılga unike könlek yalga kittek. Dim buendagı kue tallıklar arasına kerep, Säydäş tınıç kına karmak salıp utıra. Sitdıyk belän Gay uçak yanında ävärä kilä. Miña eş yuk. Tınıç kına utıra almıym. Min Säydäş yanına kiläm dä, akırtıp garmun uynıy başlıym. – Nişläveñ inde bu, Sara, bägır? Balıklarnı kurkıtıp beteräseñ bit! – dip, Säydäş üpkäli. – Bu bit sin çıgargan köy! – dim. – Balık kurkıtırlık köy çıgarmassıñ! – Sin anı balık kurkıtırlık itep uynama! – di Säydäş. Açulana belmider ide ul Säydäş. Anıñ açulanuı da sabıy üpkäläve kebek kenä ide. Şunduk onıta da. Siña üç saklamıy ide. (Sara apa monı 1983 elnıñ 22 iyunendä söyläde). Kotılgısız sagış
– Minem iñ yakın duslarımnan, mögaen, Mäcit Gafuri belän anıñ xatını Zöhrä xanım bulgandır. Yaña gına kölke vakıyga söyläp tuktagan Sara apanı kinät sagış bastı, ul uyçanlandı, xatirälär dönyasına kerep kitte. Säbäpsezgä östäldäge
aşyaulıknı rätläp kuygan buldı da: – İ-i, dönyalar... – dip körsenep kuydı. – Niçämä-niçä tapkırlar min alarnıñ öendä kunak buldım. Pianinolarında üzem uynap, üzem küpme cırlar cırladım. Şuşı ike dustım kebek minem icatımnı birelep tıñlagan başkalar
bik siräk bulgandır. Bägzeläre, küñel bulsın öçen genä tıñlagan bula, üzeneñ küñele ällä kaylarda yöri. Mäcit abzıy ixlas ide ul, Zöhrä xanım da berkatlı, eçkersez xatın ide... Alar küptän vafat inde, min äle haman yaşim. Xäzer alarnıñ öendä muzey.
Ufaga bargan saen, gadätem buença min şul yortka kerep çıgam. Keşe belän kerergä yaratmıym min anda. Üzem genä barırga tırışam. Kayçandır Mäcit abıy, Zöhrä xanım utırgan kreslolar... cep belän bäylänep kuelgan. Alar yanına kerergä, ul utırgıçlarga
utırırga yaramıy. Kayçandır Mäcit abıyga, Zöhrä xanımga, başka bik küp kunaklarga min uynagan pianino tora. Ul da uynarga yaramıy torgan, barı tik karap-bagıp torırga gına yarıy torgan muzey eksponatına äverelgän. Här barganımda min şul bülmädä
ozaklap toram, keşegä kürsätmiçä genä cılıym. Sagışlı uylarım belän şul, kayçandır utırır öçen kiräk bulgan kreslolarga, uynar öçen kiräk bulgan pianinoga, eçär öçen kiräk bulgan tustagannarga, “rukami netrogat” dip yazılgan eksponatlarga karap-karap
toram da, çıgıp kitäm dönyaga. Alarnıñ dävamı bulıp, min yaşim iç äle, dip kuyam. Keşelärgä bälki ul äyberlärneñ ällä ni ähämiyate dä yuktır inde, anısın da añlıym min, ä miña, Sara Sadıykovaga alar Mäcit abıy, Zöhrä xanım kebek ük kaderle, yakın.
Pianinosı – tarix, här närsä – tarix. Här närsädä sagış. Yöräkne çemetä torgan sagış... Çişmä başı
– Salix abıy dim, yazıgız äle miña ber matur cır şuşı töşkä, dim. – Äy, bägır, Sarakay, hiç kenä dä yaza almıym, vakıt yuk, sin tot ta üzeñ yazıp kara äle şul köyne, – dide Säydäş. – Niçek inde min köy çıgarıym? Min bit cırlauçı gına, kompozitor tügel! – didem. – Änä, – dide Säydäş. – Minem bülmägä kerep utır da, yaz! Kerep utırdım min anıñ bülmäsenä... ...Tibränmäçe, yöräk, totkın koştay, digän süzlärgä, çınnan da, köy sımak närsä kiterep çıgardım bit. Bu köy Säydäşkä bik tä oşadı. Ul anı beraz üzgärtte, şomarttı, baettı da, orkestrga saldı häm ul köy şulay Säydäş icatına kerep tä kaldı. Menä şuşı vakıyga azakka taba minem kompozitor bulıp kitüemä bik zur etärgeç bulgan, dip uylıym. (Monı Sara apa 1980 elda söyläde).
Säydäşneñ batırlıgı Kärim abıy Tinçurin artık yuanaya başlagaç, tabibka bara. Tabib aña az aşarga, küp su koenırga, çi yomırka eçärgä häm cäy bue säpittä yörergä kuşa. Tinçurin ike säpit satıp ala da, Salix Säydäşne dä avıllarga säyaxätkä çıgarga kıstıy. – Min yaña pesa öçen material tuplarmın, ä sin köylär cıyarsıñ! – di dramaturg. Çınnan da, bolar Säydäş belän ikäüläp, säpitkä atlanıp çıgıp kitälär. Kayda su oçrıy – tuygançı koenalar bolar. Aşaunı kısalar, çi yomırka gına eçep yaşi başlıylar. Läkin küpme genä yabıgırga tırışsa da, Kärim Tinçurinnıñ avırlıgı kimemi, gäüdäse neçkärmi. Säyaxätne tämamlap, Kazanga kaytkaç, Säydäşneñ arıklıgın kürep, böten tanış-beleşläre şakkata: – Salix, närsä buldı siña? Ällä sırxauxanädä yatıp çıktıñmı? Şır söyakkä genä kalgansıñ bit, biçara! – dilär. – Änä, Kärim Tinçurin öçen yabıgıp, açtan ülä yazdım! – di Säydäş. (Monı Sara apa 1983 elnıñ 22 iyunendä söyläde).
Xatlar 1931 el, 11 mart. Kazannan – Mäskäügä, Gaziz Aydarskiyga. “Azigım!.. Min siña ike xat cibärdem, texnikumnan
telegramma cibärdelär, sin bersenä dä cavap birmiseñ...
Azigım! Maturkaem, kaderlekäem! Min sine ifrat sagındım inde, artık ber minut ta bolay yalgız-sinsez tüzä almamın min. Sine, Mäskäüne bik sagındım. Tämam, tämam tuydım, tuydım bolay yaşäüdän. Belmim, bälki siña bolay küñelleder,
yaxşıraktır, bälki inde sin minnän bötenläy bizgänseñder, bälki şuña xat ta yazmıysıñdır... Min xäzer Bişbaltaga küçtem. Bişbaltada xäzer koyaş, cılı, yaktı... Yaz! Xat kötäm! Saruşıñ.” 1932 el, 2 fevral. Mäskäüdän –Kazanga, Sara Sadıykovaga. “Saruşım!... Canaşım!.. Sineñ özgälänep yazgan xatıñnı aldım. Minem xatlar yaza almavımnıñ säbäben beläseñ bit, bu avıru mine tämam keşelektän çıgarıp bara, ber eşkä kul kütärelmi, siña xat yazarga da käefem bulmıy. Min sine bik sagınam, ifrat sagınam, Kazanga oçıp kaytıp sineñ yanıñda gına yaşär idem, sineñ yanıñnan berkaya kitmiçä, nazlaşıp, ber-berebezne ixtiram iteşep kenä yaşise dä bit... Teatrda eşlärem bik şäp barmıy. Menä yanvar aennan birle teatrga bara da almıym äle. İkençe ay inde akça da alganım yuk... naçar aşıym. Avıru üzeneken itä. Tukay äytmeşli, sünärmen, axrısı. Saruşım, canaşım, teatrda eşläreñne caylap, niçek tä Mäskäügä kilü yagın kara, sinnän başka yalgız yaşäü mine tämam tuydırdı. Yalgızlıktan nişlärgä belmim. Sagınıp, küp sälamnär belän – Azigıñ.”
1966 el, 22 iyun. Kazannan – Apaska, jurnalist Märdi Rafikovka. “Märdi tugankay!... Min maktaular işetergä öyränmägän. Gomer bue xalıkka xezmät itep, anı, gadättäge burıçım itep kenä karap, sängat yulında küp mixnätlär çiksäm dä, haman keşelärgä, tormışka mäxäbbät belän, açık yöräk belän gomer ittem. Mine kıersıtular küp buldı. 39 elnı Tatarstannıñ atkazangan isemen birgännär ide, şunnan birle mine iskä algan keşe bulmadı. Xäzer säxnädä 5 el eşläp tä, bala-çagalar xalık artistı isemnären, RSFSR isemnären alıp beterdelär. Min niçä eldan birle pensiya dokumentlarımnı taba almıyça (üzemdägelär sobes öçen yaramıylar, üzem başlap alıp kitkän Opera teatrınnan da, Tatfilarmoniyadän dä dokumentlar tabıp bulmıy) yörim. Nakonets, “märxämätläre” kilep, mine Tatarstannıñ personalnıena çıgardılar. Ä sez beläsezme, nanıy! 40 el säxnädä, voobùe böten gomereñne sängatkä birep, yugarı muzıkal belem alıp, böten Sovetlar soyuzında cırlap yörep, aktık gomereñä 60 sum personalnıyga çıgıp, äle haman-haman xezmät kürsätep torganda, älbättä, bik obidno. Min Tatarstannıñ ügi balası buldım... Fäkat xalık mäxäbbäte belän kön ittem min. Mine şul yaşätte häm yaşätä...” – Sara apa, sezne kıersıtularnıñ säbäpläre bardır bit? – Bulmıyça! Bar, älbättä! Telem arkasında! (Sara apa telenä kürsätä). Menä şuşı telem arkasında. Cıelış saen min citeşsezleklär turında söylim. Turısın äytkän kemgä oşasın? 1984 el, 29 sentyabr.
Bu kilüemdä Sara apa gäzit böktäre belän öendäge berdän-ber çebenne kuıp yöri ide. Çeben suktırmıy, kaça, oça-kitä. – Yörmä köz citkäç bızıldap, yörmä! Ülärgä vakıt siña da, miña da. Bar, yaşägän gomereñä kanägat bul, densez! – dip Sara apa çebenne kua torgaç, üze älseräp betkän. Şulvakıt çeben açık täräzädän oçıp kitte. Sara apa çebenneñ çıgıp kitüenä şatlandı kebek. İrekkä çıkkan çeben artınnan beraz karap torgannan soñ: – Oçtı dönya çitlegennän, tarsınıp, küñelem koşı, – dip moñlanıp aldı da: – Jäl, tagın yalgız kaldım, – dip pianinosı yanına barıp utırdı. Yalgız tügel ide ul Sara apa. Anıñ dusları küp buldı, ul aralaşuçan, kiñ küñelle açık yözle şäxes ide. Yalgız kalgan çaklarda da ul yalgız bulmadı, pianinosı aña yalgız kalırga irek birmi ide. Pianino yanına utırgaç, Sara apa
üzgärep kitä, yaşärä, därtlänä. Sara apa Sadıykova icat itä. İcatı bulgan keşe yalgız bula almıy! *** Tatar xalkınıñ söekle artistkası Sara xanım Sadıykova 1986 elnıñ 7 iyulendä fani dönyadan bakıy dönyaga rixlät itte. Urını cännättä bulsın! Tatar sandugaçınıñ vafatınnan soñ, anıñ isemen mäñgeläşterü eşenä kereşelde. Sara Sadıykova isemendä vakıf korıldı. Bu vakıfnı räsmiläşterüçe keşe Şäex uglı Äzhär Xösäen. Vakıf Sara Sadıykovanıñ şäxsi äyberlären, anıñ icatın barlap, Tatarstan şähärlärendäge berniçä uramga, kultura saraylarına Sara Sadıykova iseme birdertü eşlären başlap cibärde. Vakıf Sara apanıñ icatın barlau belän genä şögıllänmi, Zifa Basıyrova, Rokıya İbrahimova häm başkalar kebek märxüm sängatkärlärneñ icatın barlau eşenä dä totındı. Vakıfka inde şaktıy material tuplandı. Şular arasında iñ kaderlese – Sara Sadıykovanıñ sandugaç çagında yazılıp kalgan cırı. Bu cırnı tıñlaganda, çınnan da, Sara apanıñ kayçandır sandugaç-bılbıl bulganına inanasıñ. – Haman sayrıy, sayrıy bit Sara-Sandugaç! Sara Sadıykova vafat, läkin anıñ ruxı, anıñ köyläre ülemsez räveştä xalık arasında yaşäyaçäk. Anı “Ülemsez Sara” dip yörtälär ide. Anıñ çirlim dip zarlanganı, irkälänep yatkanı bulmadı. Sara
Sadıykovanıñ vafatı turındagı xäbärgä keşelär başta ışanmadı, ışanırga telämäde, çönki Sara apa bik borıngı ide, ülmäs ide kebek. Anıñ kabere Tatar ziratınıñ kapkasınnan kergäç tä uñ yakta bulır. Anıñ izge kaberenä ez suınmas, inşalla. Urını cännättä
bulsın! Şuşı könnärdä genä Tatarstan kitap näşriyatı çıgargan “Sara Sadıykova” digän kitap-albom dönya kürde. Kitapta söekle kompozitorıbız xakında cılı istäleklär, anıñ iñ populyar cırları, notalı yazmaları, fotoräsemnär, küp kenä dokumentlarnıñ küçermäläre urın algan. Alar bezgä kompozitornıñ tormışın, icat yulın tagın da tulırak küzallarga mömkinlek birä. Döres, Sara Sadıykovaga, anıñ tormış yulına bagışlangan basmalar moña kadär dä çıkkaladı. Äytik, şagıyrä Gölşat Zäynäşeva tuplap çıgargan “Ak kalfaklı sandugaç” isemle dokumental cıentık, “Sara Sadıykova” dip isemlängän ädäbi-dokumental povest änä şundıy kitaplar rätenä kerä. Ä menä yaña kitap-albom – Sara Sadıykovaga bäyle istäleklärne, dokumentlarnı, moñarçı bilgele bulmagan barlık mäglümatlarnı bergä cıygan, bergä tuplagan bik tä sallı basma. Älege kitap-albomnı täkdir itü kiçäse 29 mayda Salix Säydäşev isemendäge zur däülät kontsert zalı binasında uzdırıla. “Ak kalfak” dip atalgan ädäbi muzıkal kiçädä Sara Sadıykovanıñ icattaş dusları, tanılgan kompozitorlar, ädiplär, cırçılar katnaşa. Kiçä 18 sägattä başlana. Kerü çakıru biletları belän. |
|
–Canım, Batulla, menä şuşındıy cırlı-biyule muzıkal pesanı min ällä kayçannardan birle kötä idem bit inde. Sine kayan cil taşladı minem yulıma? Yazam, Alla
boersa, pesañ bik yarıysı. Min şundıy muzıka yazarmın, sineñ bu pesañ böten dönyanı äylänep çıgar, inşalla. 
Cır tuktadı. Min tamak kırdım.
– Sara, min sineñ tege cırıñnı cırlar idem, läkin anı uynıy belüçe yuk. Ägär üzeñ uynasañ?
Kärim Tinçurinnıñ “Kandır bue” spektaklendä Färidä rolen miña birdelär. Min ber urında cırlarga tieş idem. Läkin Säydäş köy yazmıy da yazmıy. Ölgerä almıymı,
ällä gel onıta kilä, bilgesez.