Sara apa jazgan xatlar

   Bulaçak şagïjrä Klara Bulatova da Kazan däülät universitetïnïñ tatar tele häm ädäbijatï bülegendä ukïj ide. Kaläm tibrätä başlagan jaş’lär bularak, anïñ belän oçraşkanda kübräk ädäbi icat turïnda söjläşäbez. Ul Sibgat Xäkim şigïr’läreneñ tel üzençäleklären diplom eşeneñ töp temasï itep sajlagan. Menä diplom jaklau köne dä kilep citte. “Kemnär berençe bulïp kerergä teli?” digän çakïru işetelgäç, altï keşe işek töbenä kilep bastïk. Irken, jaktï bülmägä barïp kersäk, anda Sibgat abïj belän Sara apa utïralar. Kader-xörmät kürsätep, Klara kulïndagï çäçäk bäjlämnären ikese aldïna iltep kujdï häm:

— Bezneñ bügenge bäjrämebezgä kilgänegez öçen bik zur räxmät! - dide.

Icat ähelläreneñ ikesen dä Klara çakïrgan ikän. “Nigä ikesen bergä?” dip, gacäplänep tä jördem. Çönki ul vakïtta Sibgat abïj belän Sara apanïñ duslïgïn belmi idem. Bajtak ellar ütkäç, kürenekle şagïjrä Gölşat Zäjnaşevanïñ: “Sibgat Xäkim belän Sara apanïñ duslïgï soklanïrlïk. Sibgat abïj härvakït Sara Sadïjkova turïnda kajgïrta ide. Cïelïşlarda, utïrïşlarda — kajda gïna süz çïksa da, Sara Sadïjkova turïnda ul jaxşï süz äjtep, anïñ icatïn jaklap söjli ide.

Sara apa üze dä Sibgat abïjnï bik ixtiram itä, alarnïñ bergä icat itkän cïrlarï tiz arada xalïkka barïp citä ide”, dip jazgan xatïn ukïgaç, alarnïñ kulga-kul totïnïşïp eşläüçe icattaş dus bulularïn añladïm.

Xäzer töp süzgä küçik: Sara apa belän Välija jaktaşlar da, ber çorda üskän kïzlar da tügel, ä kajçan duslaşïp kittelär ikän, dip sorarsïz. Süzne Välijaneñ üzenä birik:
— Täüge oçraşuïbïznïñ üzenä kürä tarixï bar. Bez nïk xälle keşelär kebek şähär çitendä taş pulat salïp kerä almadïk, bajlïk cïjarga kïzïkmadïk. Kïş buena az-azlap akça cïep kiläbez dä, cäjge jalnï ber çorga turï kiterep, irem belän ak paroxodta Kazan jaklarïnda jörep kajtabïz. Cïep kilgän akça jal itep kajtïrga da, beraz äjberlär alïrga da citä, änä nindi şäp zamannar bulgan!

Altmïş cidençe elnïñ cäe, Kazanga kitäse könebez. Biletlar kulda, urïnnar bilgele. Vakït ta citärlek, Ufanï kürep jörergä buldïk. Irem Mäsälim, biş jaş’lek kïzïbïz Nailä belän Lenin uramïnnan kitep bara idek, pöxtä kiengän, ak jaulïknï kïrïn salïp bäjlägän, cil-cil atlap kilgän apa igtibarnï üzenä cälep itte. Ul ütep kitkäç, başka uj jögerde: “Kajda kürgän idem soñ äle?”

Elga portïnda paroxodka utïra başlau vakïtï citüen kötep jöri idek, ak jaulïklï apa belän janä jözgä-jöz kilep oçraştïk.

Nihajat’, ujlana torgaç, Oktjabr’skij şähärendäge axirät dus Izänija kürsätkän fotokartoçka küz aldïma kilep bastï häm: “Bu — köjlär çïgaruçï Sara apa Sadïjkova. Kazanda ukïgan ellarïmda anïñ kïzï Alla üzlärenä alïp bara ide”, dip söjläve iskä töşte. Kïjulïgïm citep, ak jaulïklï apaga barïp endäştem.

— Gafu itegez, sez Sara apa tügelme?
— Äje, Sara apagïz bulam, ä mine kajdan beläsez?

Söjläşkändä jugalïp kala torgan gadätem juk, barïsïn da tezep söjläp birdem. Tanïşïp, duslaşïp kitüebezneñ başï menä şul buldï.

Välijaneñ küñelen cilkenderep cibäräsem kilep, soraşam da soraşam.

— Sezne bik matur zhïrlïj, dilär, çïn süzme ul?
— Balïkçï külen maktar, dilär. Üzem turïnda närsä äjtim ikän? Köjlägän bulam şunda...

Basïnkï xanïm, xäterenä töşerä-töşerä, Sara apanï sagïnïp söjli.
— Elga bujlarïnïñ maturlïgïna soklana-soklana, paroxodta jözäbez. Irtägä töş aldïnnan Kazanga barïp citärgä tieşbez. Bez, öç-dürt xatïn-kïz, söjläşep tora idek, janïbïzga Sara apa kilep bastï.
— Äjdägez äle, kïzlar, sezdän sorïjsï süzlärem bar, dip, üze genä urnaşkan kajutaga alïp kerde. Ul bezne tugan-narï, küptänge tanïşlarï kebek jakïn kürep söjläşä ide. — “Berençe mäxäbbät”ne xalïk jarattï mikän, juk mikän, bergäläp cïrlap karïjk äle!

Kajsïbïz basïp, kajsïbïz utïrïp, cïrladïk ta cïrladïk. “Bik matur, küñellärne kütärep cibärä torgan köj”, digäç, apabïz balalarça şatlandï.

— Şulaj bula kürsen inde, akïllïlarïm!
Barïbïz bergä kuşïlïp cïrlaganda minem tavïşïma igtibar itkän, küräseñ.
— Siña cïrçï bulïrga kiräk ide, — dide ul janïma kilep. — Tavïşïñ da matur, buj-sïnïñ da bar, pianinoda ujnavïñ ni tora! Ä ukïtuçïnïñ osta cïrçï buluïna bigräk şatmïn!
Kiçke aş aldïnnan jal itü bülmäsen kürep çïgarga buldïk. Tür poçmagïna pianino kuelgan. Stena buenda, ber-bersenä sïenïp, çäçlären kïrdïrïp aldïrgan citmeş-siksän eget utïra. Küzläre, jözläre ük äjtep tora, kübese — tatar, başkort balalarï. “Ni jaz, ni köz tügel, cäj urtasïnda armijagä alu bula mikänni?” digän uj jöräkne çemetep aldï. Küñeldä şik kalmasïn öçen, tös-başï tatarga oxşagan kapitannan sorïjsï ittek.
— Ser bulmasa, äjtegez äle, bu egetlärne bik erakka alïp kitep barasïzmï?
— JAşe citep kilgän egetlär armijagä kitär aldïnnan xärbi öjränülär ütärgä tieş. Äle şunda kitep barabïz. Kajda ikänen äjtmim, monïsï — ser!

Küñelçä söjläşep torganda ofitserdan Sara apa röxsät soradï.
— Igtibar itegez äle, tugankaem, pianino janïnda basïp torabïz iç. Egetlärgä ber-ike köj ujnap işetterimme, küñelläre bulïr?
Kötelmägän täkdimne işetkäç, kapitan sabïr gïna elmaep kujdï.
— Räxim itegez, apa, bik äjbät bulïr! — Şunnan ul egetlärgä endäşte: — Igtibar belän tïñlagïz, xäzer sezneñ öçen bäläkäj genä kontsert!
Bik ilhamlanïp “Berençe mäxäbbät”ne ujnagaç, şat elmaep, Sara apa bulaçak soldatlarga soraular birä başladï:
— Kem äjtä, egetlär, äle nindi köj jañgïradï?
Äjterseñ lä därestä utïra inde, ozïn bujlï eget kul kütärde.
— Bu köj küptän tügel genä işetelä başladï, här urïnda jaratïp cïrlïjlar. Sara Sadïjkova köe ikänen dä beläbez!
Üzeneñ isemen işetkäç, apabïznïñ küzläre nurlanïp kitte.
— Ä ul apagïznï kajdan beläsez?
— Nişläp belmäskä, di, bez bit avïl malajlarï!

Sara apa jomşak tavïş belän, jöräkkä ütep kererlek itep söjli ide.
— Menä närsä, egetlär, tösmerläp kalïgïz, äle sezneñ karşïgïzda basïp torgan apagïz — kompozitor Sara Sadïjkova! Küz karaşlarïgïzdan uk añlap toram, äle avïl kapkasïnnan çïgïp kitmägänsez, ä äti-äniläregezne, tu-gannarïgïznï sagïnïp ta ölgergänsez. Ozak ta ütmäs, soldat bulïrsïz, şul uñajdan äjter süzem bar: jaxşï xezmät itegez, äti-äniläregezgä, keşelärgä märxämätle bulïgïz!

Egetlärgä üget-näsïjxät birüen işetkäç, Sara apanïñ bala canlï ana buluïna böten küñelem belän ïşandïm.
Kazanga kilep citäräk, Sara apa aldan uk bezne ügetli başladï: “Xäzer bezgä barabïz...”
Erak juldan kajtïp kilgän keşegä avïr jök bulïp tagïlasïbïz kilmi ide. “Räxmät, apakaem!” dip arkasïnnan söep jarattïm da, Tujmazïdagï öj adresïbïznï kulïna tottïrdïm. Änä şul könnän alïp xat alïşa başladïk, äledän-äle telefon aşa sälamläşä idek.

Sara apanïñ tugan köne uñae belän xatïn-kïzlar öçen iñ kaderle büläklär sajlap aldïk ta, banderol’läp cibärdek. Ozak ta ütmi, xatï kilep töşte: “Isänmesez, minem eraktagï, tugan kebek jakïn duslarïm Välija belän Mäsälim! Kotlau telegrammagïznï, büläkläregezne aldïm, räxmät. Büläklär salïp, nigä şulaj cäfalanasïz? Bezne Agïjdel, Kama dulkïnnarïn jara-jara jözgän paroxod tanïştïrdï, ä sez tirän xisle, igtibarlï keşelär bulïp çïktïgïz.
Ägär apagïznï jakïn kürsägez, minem süzläremne küñelegezgä berketep kuegïz: monnan arï el saen paroxodta jözärbez, dip ïşandïra almïjm. Vakït tabïp, caen turï kiterep, Kazanga — tup-turï üzebezgä kilegez, sezneñ kebek gailäçel keşelär belän aralaşïp jaşärgä jaratam.

Üzegez äjbätsezme? Ä min könnäremne kaklanïp ütkäräm: kemder kitergän p’esalarga köjlär jazam, jaña köjlär çïgarïrga da kiräk. “Könnäremne kaklanïp ütkäräm”, dip jazuïmnïñ böten mägnäse menä şul
Min — üzemne cäfalïj-cäfalïj icat itä torgan can ijase. Küñelgä ber köj kilä başlasa, şunï çïgarïp betermi torïp, başlagan eşemne taşlamïjm. Ber işetü, ber tïñlau belän keşe küñelen jarïp kererlek köj çïgaru öçen kajçakta ber-ber artlï ajlar ütep kitä.

“Matur gïna köj kiräk ide bit äle”, dip, xäzer başkort şagïjr’läre dä minem belän bäjläneşkä kerergä tïrïşa. öegezgä “Başkortostan kïzï” zhurnalï kilsä, karaştïra barïrsïz äle, anda ber cïrïm çïgarga tieş ide.
Ällä kajsï jaklarda jal itep kajtu mömkinleklärem bar, tik üzebezneñ Kama belän Agïjdeldän aerïlïp kitäsem kilmi. Ak paroxodka utïrïp, elïna ber märtäbä Başkortstanga barïp kajtsam, miña şul citä. Ällä nigä Ufa uramnarïnda jörergä jaratam bit!

Şundïj-şundïj xällär, minem kaderlelärem! Üzegez kilegez, tik üteneçem bar: kajçan kilüegez turïnda aldan xäbär itep kujarsïz, çönki sez kilügä öjdä bulïrga kiräk. Bu cäjdä Aktanïştagï tugannarïmnï kajtïp kürermen digän idem. “JAl jortïnnan urïn alïp kujabïz, kilegez!” dip, Perm’ şähärendäge jakïn tanïşlarïm xat jazdï, minem avïlda jal itäsem kilä...”

Xörmätle apabïznïñ tagïn ber xatï: “Küptännän birle cavap jaza almadïm. Säbäbe — çirläp jördem, böten tänem ut jandï. Töçkergän saen vraç çakïrtïrga da jaratmïjm. Xäzer arulandïm, tik eştän buşïj almïjm — p’esalarga muzïka jazam, eşlise eşlärem küp cïelïp kitte. I, belsägez, başlarïm kalmïj. “Cïrçïlar klubï”na da jörergä kiräk. Annan kitärgä ujlap toram, tuep bettem inde...”

Äle ixlas küñel belän söjläşep utïrganda Välijaneñ küzlärendä sagïnu çatkïsï jaltïrïj ide.
— Nişlätäseñ bit inde, tïngïsïz xezmät belän şögïl’länüneñ avïrlïklarïn üze genä belgänder. Ber dä juk cirdän tïñlap tujgïsïz köjlär çïgaru — tütäldä üskän sugan kïjagïn özep alu tügel bit ul. “Gacäp matur itep, efäk cepkä ence tezgändäj ezlekle itep söjli belgängä kürä ul, üze äjtmeşli, ber işetü, ber tïñlau belän küñelgä ütep kererlek köjlär çïgargandïr da inde.

Üzäklärne özärlek köj çïgaru — iñnäreñ belän taular kütärügä tiñ avïrlïktïr ul, mögaen. Ä menä böten tatar dön’jasïn dulkïnlandïrïp cibärgän “Cidegän çişmä” iñ ilhamlï cïrlarnïñ berse bulïp jañgïradï tügelme soñ:
Cidegän çişmälärgä jözek saldïm,
Cidegän joldïz kürep kalsïn dip...

Icat eşeneñ tel belän añlatïp bulmastaj katlaulï üzençälekläre, nindider jaşeren serläre bar. “Cidegän çişmä” şigïreneñ niçek tuuï turïnda Gomär abïj Bäşirov: “Küptänge gaziz istäleklär, nindider sizemläülär, nider äjtergä omtïlular belän küñel tämam mölderäp tulgannan soñ, kajandïr, bik tirännän, xislär dön’jasïnïñ iñ türennän cïrnïñ berençe jullarï kilep tudï. Süz artïnnan süz, ber küreneştän ikençese tua başladï. Şunnan ujlana, ezlänä, xïjallana torgaç, böten ber cïr çïktï. Süzlär tulï mägnäsendäge cïr bulïp jañgïrasïn öçen alarnï üzlärenä laeklï muzïkaga salïrga kiräk ide bit äle”, — dip jazgan ide.

Alajsa, “Cidegän çişmä” köe niçek tugan soñ? Bu xakta Sara apa Gomär abïjga: “Şigïr’ mine çiksez dulkïnlandïrdï. Çïltïrap akkan çişmä buena üzem barïp çïkkandaj, çişmä ulagïna salgan kömeş jözektä cidegän joldïz şäüläsen kürgändäj buldïm. Çäj suï alïrga dip, tañ belän ük çişmägä baruçï avïl çibäre küz aldïma kilep bastï. Bu tabigat’ balalarï, minemçä, ber-bersen şundïj neçkä, şundïj näfis, şundïj matur itep söjalär, alarnïñ bu söjuläre mäxäbbätneñ ifrat baj xis buluïn, anïñ şigrijatle, moñlï tojgï ikänlegen, keşelärne jaşärgä, zur batïrlïklarga öndi torgan zur köç ikänlegen jöräklärgä ütkärälär. ZHïrnïñ süzläre üzlärenä laeklï, tirän mägnäle näfis, mölaem köj sorïjlar ide”, dip söjlägän.

Ber elnï Kazan şagïjr’läre katnaşlïgïnda ütkärelgän icat kontsertïnda Sara apa dulkïnlana-dulkïnlana: “Bu mähabät binaga sez şundïj küp bulïp, matur bulïp cïelïp kilgänsez, sezne kürü minem öçen zur bäxet. Menä bit bezneñ xalkïbïz nindi kürkäm! Bezneñ tatar tamaşaçïsï cïr jarata, teatr jarata, sängat’ jarata. Mondïj tamaşaçïnï başka cirdän şäm jandïrïp ezläsäñ dä tabalmassïñ”, dip çïgïş jasagan.

Olug şagïjrebez Mostaj Kärim dä Sara apanïñ icadi eşçänlegenä soklanïp jaşägän. “Rossijan min”, “öçençe kön totaş kar java” şigïr’lärenä Sara apa köj jazgaç, Mostaj abïj Kazanga xat jazïp sala: “Kaderle Sara apa, sezneñ moñnarïgïznï Başkortstanda bik jaratïp cïrlïjlar häm tïñlïjlar. Alar ozïn gomerlelär. Cïrlarïgïz kebek ozïn gomerlär telim sezgä, kaderle Sara apa!”

Bu jazmanï mäşhür kompozitornïñ xatlarïn kaderläp saklauçï Välija Şäfïjkovanïñ süzläre belän tämamlïjsï kilä: “Sara apa tatar cïr-moñ dön’jasïnïñ kürenekle ähele ide. Ul äle bügen dä rojal’dä ujnïjdïr, üze ujnaganga kuşïlïp, eçennän cïrlïjdïr, “jaña köj tua, jaña köj!” dip şatlanadïr kebek, şulaj küz aldïma kiteräm”.
 

Automatic translation